Perikondriyum, kıkırdağın etrafını saran ve onu koruyup besleyen özel bir bağ dokusu tabakasıdır. Kulağımızdan burnumuza, kaburgalarımızdan bazı solunum yolu kıkırdaklarına kadar farklı bölgelerde görev alır. Her ne kadar gözle görülemeyecek kadar ince bir katman olsa da tıpkı bir evin çatısı veya bir ağacın kabuğu gibi, altındaki yapıyı dış etkenlerden korur ve ona dayanak sağlar. Bundan dolayı, vücudun “görünmeyen kahramanlarından” biri olarak da anılabilir. Çoğu zaman aklımıza kemiğin üzerindeki periosteum (kemik zarı) gelse de kıkırdak için de benzer ve çok önemli bir “perikondriyum” olduğunu bilmek, pek çok tıbbi süreçte bize yol gösterir. Her ne kadar birçok kişi, kıkırdağın sert ama hafif esneyebilen yapısıyla sınırlı bir doku olduğunu düşünse de aslında bu dış katman olmadan kıkırdağın beslenmesi, tamiri ve büyümesi mümkün olmazdı. Özellikle çocukluk döneminde bu zar, kıkırdak gelişimi için “can suyu” gibidir; çünkü hem gerekli hücreleri hem de kan dolaşımından gelen besinleri sağlama görevini üstlenir.
Perikondriyum nedir ve nasıl yapılandırılmıştır?
Perikondriyum, kıkırdağı kuşatan ve onu hem besleyen hem de koruyan iki tabakalı özel bir zar olarak tanımlanır. Kelime kökeni “peri” (çevre) ve “chondrium” (kıkırdak) sözcüklerine dayanır; dolayısıyla doğrudan “kıkırdağın etrafı” anlamına gelir. Nasıl bir duvarın iki katmanı olabilir ve bu katmanlar birbirinden farklı özellikler taşıyabilirse, perikondriyum da iki temel tabakadan oluşur:
Dış (fibroz) tabaka: Bu kısım daha sert, yoğun kollajen liflerinden zengin ve bağ doku hücreleri olan fibroblastları barındıran bir katmandır. Dış tabaka, temel olarak kıkırdağı olası darbelerden ya da fiziki zorlanmalardan korur. Aynı zamanda kan damarlarını içerir. Kıkırdak dokusunun kendisinin damarsız oluşu, bu dış katmana ayrı bir önem kazandırır; çünkü besinler ve oksijen, dış tabakadaki damarlardan “difüzyon” yoluyla kıkırdak içine geçer. Örneğin bir kale surunu düşünün: Kale içinde yaşayan insanların korunması için sağlam bir dış savunma duvarı gerekir. İşte dış fibroz tabaka da kıkırdağın böyle bir “kalkanı” gibidir.
İç (kondrojenik) tabaka: Bu kısımda ise kıkırdak üreten hücreler, yani kondroblastlar ve bunların atası olan mezenkimal kök hücreler bulunur. Çocuklukta ve genç bireylerde bu hücreler oldukça aktiftir. İhtiyaç olduğunda yeni kıkırdak hücreleri (kondrositler) üreterek dokuya eklenirler. Tıpkı bir bahçede tohum eken ve fide yetiştiren çiftçiler gibi, iç tabaka da “kıkırdak tohumu” eker. Büyüme ve onarım süreçlerinde kondroblastlar aktifleşir, yeni hücreler oluşturur ve kıkırdak matriksine katkı sağlar. Bu matriksin temel bileşeni, tip II kollajen ve proteoglikanlardır. Eklemleri, burnu ya da kulağı şekillendiren bu protein ve şeker karışımı, dokunun esnek ama aynı zamanda dayanıklı olmasını sağlar.
Dolayısıyla perikondriyum, kıkırdağın etrafında onu koruyan, besleyen ve gerektiğinde onaran bir “organizasyon merkezi” gibidir. Dış tabaka bir tür “savunma ve destek” görevi üstlenirken iç tabaka “üretim ve tamir” departmanı olarak işlev görür. Bu iki tabaka sayesinde kıkırdak dokusunun bütünlüğü korunur, yapısal sağlamlığı desteklenir ve gerektiğinde doku yenilenmesine imkân tanınır.
Dahası, mikroskop altında bakıldığında, perikondriyum ile kıkırdak sınırının keskin olmadığı görülür. Ancak kolajen liflerinin düzeni ve yoğunluğu değiştikçe, nerenin kıkırdak nerenin perikondriyum olduğu ayırt edilebilir. Bu da gösteriyor ki iki yapı birbirinden tamamen kopuk değil adeta iç içe geçmiş bir ağ sistemi oluşturur.
Perikondriyum vücutta nerede bulunur?
Perikondriyum, hyalin ve elastik kıkırdağın büyük çoğunluğunu sarmalayan bir zar olarak karşımıza çıkar. Örneğin kulağın dış kısmını yani kulak kepçesini (aurikula) oluşturan elastik kıkırdak, ince bir perikondriyum tabakasıyla kaplıdır. Bu sayede kulak kepçesi yumuşak ve esnek kaldığı hâlde, belirli bir formunu korumaya devam eder. Burnun dış yapısını şekillendiren kıkırdakta da (özellikle burun septumu) yine perikondriyum bulunur. Buradaki zar, burnun şeklini muhafaza etmesinde ve kıkırdak dokusunun beslenmesinde önemli rol oynar.
Aynı şekilde kaburgaları göğüs kemiğine (sternum) bağlayan kostal kıkırdaklar da perikondriyumla çevrilidir. Bu her nefes aldığımızda kaburgaların hafifçe genişlemesini ve esneyebilmesini sağlar. Ayrıca bu kıkırdak dokuları, bazı cerrahi işlemlerde greft olarak kullanılır. Örneğin burun ameliyatlarında, kaburgadan alınan kıkırdak dokusu sıkça tercih edilir. Bu esnada perikondriyumun korunması, yeni yerde daha sağlam bir iyileşme ve entegrasyon sağlamak açısından önemlidir.
Solunum yolu yapılarında, özellikle trakea (nefes borusu) ve larenks (gırtlak) kıkırdaklarında da yine benzer bir zar sistemi vardır. Bu kıkırdaklar da esnekliği ve dayanıklılığı bir arada barındırmak zorunda olduklarından, perikondriyum tarafından çevrelenmeleri hayati önem taşır. Ancak bu alanlardaki zar genellikle daha incedir ve cerrahi sırasında kolayca zedelenebilir.
Öte yandan eklem yüzeylerinde bulunan ve “articular cartilage” (eklem kıkırdağı) olarak bilinen kıkırdak dokusu, perikondriyum taşımaz. Bunun yerine eklemler, synovial fluid (eklem sıvısı) ile beslenir ve bu sıvı, kıkırdak yüzeyine sürtünmeyi azaltıcı bir koruma sağlar. Bu perikondriyumun eklem kıkırdağına ulaşamadığı, vücuttaki belki de en belirgin “istisna” alanlardan biridir.
Perikondriyum kıkırdak korumada nasıl bir rol oynar?
Kıkırdak dokusu, kemiğe göre daha yumuşak ve esnek olsa da vücudumuzun önemli bir taşıma ve destek sistemi parçasıdır. Örneğin burun kemiği varken, burun ucundaki esnekliği sağlayan kıkırdak, öne gelen darbelerde veya günlük yüz hareketlerinde hasar alma potansiyeline sahiptir. İşte perikondriyum, kıkırdağı çevreleyerek dış etkenlerden gelen baskı veya darbelere karşı ilk savunma hattını oluşturur. Bunu birkaç şekilde gerçekleştirir:
Mekanik bariyer görevi: Dış fibroz tabakanın yoğun kollajen lifleri, tıpkı bir koruma kalkanı gibi görev yapar. Özellikle vurma, çarpma, sıkma gibi eylemler sırasında, bu tabaka darbenin şiddetini bir nebze dağıtır. Nasıl bir arabanın tamponu ilk çarpışma anında şoku emerek motoru korumaya çalışırsa, perikondriyum da kıkırdağın ana yapısını zedelenmekten korur.
Vasküler destek: Kıkırdak avasküler (damarsız) bir dokudur. Dolayısıyla kendi içinde doğrudan kan dolaşımı bulunmaz. Bunun yerine, perikondriyum üzerinde seyreden kan damarları, kıkırdak hücrelerine gerekli besin ve oksijeni difüzyonla ulaştırır. Eğer bu zar yapısı zedelenirse, kıkırdak da kısa sürede besin ve oksijen yoksunluğu yaşayarak bütünlüğünü kaybedebilir. “Elektrik kesik olduğunda, evdeki bütün cihazların işlevsiz kalması” örneği gibi, perikondriyum hasarı da kıkırdak için hayati sorunlar doğurabilir.
Onarım ve yenilenme: Dış tabaka her ne kadar savunma görevini üstlense de iç tabakada yer alan kondroblastlar aktif şekilde kıkırdak yenilenmesinde rol oynar. Bir zedelenme durumunda, bu hücreler hızla bölünerek ya da farklılaşarak (olgunlaşarak) yeni kıkırdak dokusu oluşturabilir. Kıkırdak zarar görse de çevresindeki perikondriyum sağlam kalırsa iyileşme ihtimali artar. Tam da bu nedenle kulak veya burun gibi alanlardaki yaralanmalarda, hasar perikondriyumu da içeriyorsa, kalıcı şekil bozukluğu (örneğin “kaliflower ear” yani “karnabahar kulak”) gelişme riski yükselir.
Enfeksiyon koruması: Perikondriyum, aynı zamanda olası mikroorganizma saldırılarına karşı bariyer oluşturur. Bir kulak deliği enfeksiyonu veya burun piercingi sonrası, mikropların kolayca kıkırdağa geçmesini engeller. Perikondriyum hasarı durumunda ise perikondrit adı verilen ve yoğun ağrı, şişlik, bazen de cerahat birikimiyle seyreden iltihaplanma tablosu gelişebilir.
Perikondriyum kıkırdak büyümesine nasıl katkıda bulunur?
Kıkırdak, özellikle çocukluk döneminde, kemikleşme süreçlerinde ve genel vücut gelişiminde büyük rol oynar. Perikondriyum da tam bu noktada devreye girerek büyümeyi destekler. Kıkırdak büyümesi temelde iki şekilde gerçekleşir: apozisyonel (yüzeyden eklenerek) ve interstisyel (içten genişleyerek). Perikondriyum, bu iki büyüme tipinden “apozisyonel” büyümenin merkez üssü gibidir.
İç tabakadaki kondroblastların üretkenliği: Perikondriyumun iç (kondrojenik) tabakasında bulunan kondroblastlar, sürekli bölünerek ve olgunlaşarak kıkırdağa yeni hücreler ekler. Bu durum tıpkı bir apartmanın kat çıkması gibi, kıkırdağın yüzeyden genişlemesine yol açar. Çocuklarda ve ergenlerde bu süreç son derece aktiftir. Örneğin bir çocuğun burnu veya kulağı büyürken, bu büyüme büyük oranda perikondriyumdan gelen hücrelerin kıkırdak dokuya katılması sayesinde olur.
Ekstraselüler matriks sentezi: Kondroblastlar sadece hücre üretmekle kalmaz, aynı zamanda yeni kollajen lifleri ve proteoglikanlar üreterek kıkırdak matriksini zenginleştirir. Bu büyümeyle birlikte kıkırdağın hem hacim hem de esneklik ve dayanıklılık özelliklerini arttırır. Nasıl ki bir inşaatta kolonlar ve kirişler ne kadar iyi döşenirse bina o kadar sağlam olursa, kıkırdak da iyi organize olmuş bir matriksle güçlü kalır.
Damar ve besin desteği: Perikondriyumun dış katmanı, çocukluk ve ergenlik döneminde özellikle iyi gelişmiş bir damar ağına sahiptir. Bu damarlar, büyüme sürecinde artan hücresel aktiviteyi finanse edebilecek miktarda oksijen ve besini bölgeye getirir. Hızlı büyüme sırasında, kıkırdak hücrelerinin ihtiyacı olan yapı taşları (amino asitler, mineraller ve diğer besleyici maddeler) bu kan damarları aracılığıyla temin edilir.
Büyüme faktörleri ve sinyal molekülleri: Perikondriyum, büyüme sürecini düzenleyen çeşitli biyokimyasal sinyalcileri de salgılar. Örneğin “TGF-β” (transforme edici büyüme faktörü beta) gibi moleküller, kıkırdak hücrelerinin çoğalmasını ve matriks üretimini uyarır. Ayrıca “Ihh” (Indian hedgehog) ve “PTHrP” (paratiroid hormonla ilişkili protein) gibi işaretçiler, büyüme plağı (epifiz plağı) bölgelerinde kıkırdak hücrelerinin zamanlamasını ve olgunlaşmasını ayarlar.
Perikondriyum eklem kıkırdağında neden bulunmaz?
Vücuttaki eklem kıkırdağı (articular cartilage), özellikle diz, dirsek, omuz gibi büyük eklemlerde kemiğin uç yüzlerini kaplayan pürüzsüz bir yapıya sahiptir. Bu doku, yük taşıma ve sürtünmeyi en aza indirme işlevini üstlenir. Ancak eklem kıkırdağını saran bir perikondriyum yoktur. Bu durumun birkaç açıklaması vardır:
Düşük sürtünme ve yüksek hareket ihtiyacı: Eklem yüzeylerinde sürtünme ne kadar az olursa, hareket de o kadar kolay ve ağrısız olur. Perikondriyum kalın bir zar olarak eklem yüzeyine dahil olsaydı, bu yüzeyin pürüzsüzlüğü bozulacak ve dolayısıyla hareket kalitesi düşecekti. Bu nedenle eklem kıkırdağı korumasını ve beslenmesini perikondriyum yerine eklem sıvısı (sinovyal sıvı) sayesinde sürdürür.
Eklemde farklı embriyolojik gelişim: Çoğu kıkırdak, gelişim esnasında perikondriyumla birlikte ortaya çıkar. Fakat eklem kıkırdağını meydana getiren alanlarda, embriyonik dönemde ortaya çıkan “eklem boşluğu” formasyonu (cavitation) sırasında, bu bölgeyi saran perikondriyum yok olur. Böylece eklem kıkırdağı, açık bir eklem boşluğuna doğru uzanan avasküler bir doku olarak kalır.
Sürekli yük altında farklı adaptasyon: Eklem kıkırdağı, diğer kıkırdak türlerine göre çok daha fazla mekanik yüke maruz kalır ve dokunun yapısı da buna göre evrimleşmiştir. Özellikle basınç dayanıklılığı ve düşük sürtünme için yoğun proteoglikan ve tip II kollajen içerir. Dışarıdan bir perikondriyum zarı bulunmadığı için, hasar aldığında kendi kendini tamiri de güçtür. Ancak eklemde perikondriyum olsa, doku kalınlaşabilir, hareket kabiliyeti azalabilir ve eklem stabilitesini farklı yönde etkileyebilirdi.
Damarsızlığın korunması: Eklem kıkırdağının damarsız olması (avasküler yapı), bir yönden eklemde aşırı immün yanıtların veya inflamasyonun engellenmesine de yardımcı olur. Perikondriyumda ise damarlar bulunur ve bu damarlar eklem yüzeyinde istenmeyen bir inflamasyona yol açabilir ya da bağışıklık hücrelerinin bu bölgeye fazla girmesine sebep olabilir. Eklem kıkırdağının perikondriyumdan yoksun oluşu, bu açıdan koruyucu bir düzenek gibi düşünülebilir.
Perikondriyum bebeklerde ve yetişkinlerde farklı mıdır?
İnsan bedeni, doğumdan itibaren sürekli değişim hâlindedir. Perikondriyum da bu değişim sürecine dâhil olur ve bebeklikten yetişkinliğe geçtikçe nitelik ve nicelik açısından bazı farklılıklar gösterir.
Hücre yoğunluğu: Bebeklerin ve çocukların perikondriyumu, çok daha yüksek oranda mezenkimal kök hücre ve kondroblast içerir. Yeni kıkırdak dokusu oluşturma ve büyüme potansiyeli yüksektir. Bu onların daha hızlı iyileşmesine ve büyüme sürecinde kıkırdağın kolayca genişlemesine imkân tanır. Yetişkinlerde ise perikondriyumdaki hücre yoğunluğu azalır, kondroblast aktivitesi geriler ve doku daha stabil bir yapı kazanır.
Vaskülarite (damar yoğunluğu): Bebeklik ve çocukluk çağında, perikondriyumdaki damar ağının çok zengin olması, hızla büyüyen kıkırdağa gerekli enerjiyi ve yapı taşlarını sağlayabilmek içindir. Yetişkinlerde büyüme hızı yavaşladığı için, perikondriyumdaki damar yoğunluğu bir miktar düşer. Bu doku onarım hızının da azalmasına sebep olur.
Doku kalınlığı ve esneklik: Büyüme döneminde perikondriyum, nispeten daha kalın ve esnektir. Bu esneklik, kıkırdağın hızlıca şekil değiştirebilmesine katkıda bulunur. Yetişkinlerde ise perikondriyum biraz daha ince ve sert bir hal alabilir. Bunun sebebi, vücudun artık hızlı büyüme ihtiyacı olmaması ve stabilite ihtiyacının artmasıdır.
Onarım kapasitesi: Çocuklarda küçük bir travma sonrasında kıkırdağın düzelmesi daha hızlı ve daha kaliteli olabilir. Bunun nedeni, perikondriyumun chondrogenic (kıkırdak üreten) potansiyelinin çocuklarda yüksek oluşudur. Yetişkinlerde ise hasar onarımı zordur ve sıklıkla “daha zayıf” veya “fibrotik” bir doku oluşumu gözlenebilir.
Perikondriyum kıkırdak onarımında nasıl yardımcı olur?
Perikondriyum, kıkırdağın “tamir kiti” şeklinde düşünülebilecek önemli bir kaynaktır. Kıkırdak yaralanmaları ya da hasarları sıkça karşılaşılan durumlar değildir; ancak meydana geldiğinde iyileşmesi de zor olabilir. Bu zorluk, kıkırdağın avasküler yapısından kaynaklanır. Gelgelelim, perikondriyum sayesinde bu sorun bir nebze hafifletilebilir.
Kök hücre ve kondroblast kaynağı: Perikondriyumun iç tabakasında yer alan mezenkimal kök hücreler, gerektiği zaman kondroblastlara dönüşebilir. Bu hücreler, hasar görmüş bölgeye göç eder ve orada yeni kıkırdak hücreleri (kondrositler) oluşturarak yıpranan ya da yok olan dokuyu kısmen de olsa yenileyebilir. Bu durum özellikle genç bireylerde daha etkilidir.
Besin ve oksijen desteği: Yaralanma sonrasında doku onarımının başlaması için hücrelerin yüksek miktarda besine, oksijene ve büyüme faktörlerine ihtiyacı vardır. Perikondriyumda yer alan damarlar, bu ihtiyacı karşılayacak şekilde kan akışını düzenler. Hasarlı bölgede biriken atık ürünlerin temizlenmesine de katkıda bulunur.
Doku mühendisliği ve cerrahi uygulamalar: Günümüzde, bazı cerrahî girişimlerde kıkırdak tamiri için perikondriyuma özel ilgi gösterilir. Örneğin kulak rekonstrüksiyonlarında ya da burun ameliyatlarında perikondriyum korunan kıkırdak greftleri, daha iyi uyum sağlar ve iyileşme daha başarılı olabilir. Bazı yöntemlerde, perikondriyumun kendisi “kök hücre kaynaklı” bir yama gibi kullanılır. Bu özellikle eklem kıkırdağı hasarlarının onarımında araştırılan ve geliştirilen bir yaklaşımdır.
Geçici fibroz doku oluşumu: Kıkırdak hasarının hemen sonrasında, perikondriyumdan gelen hücreler önce “fibroblastik” karakterde bir doku oluşturabilir. Bu geçici yapı o bölgeye temel iskelet görevi görür. Sonrasında ise uygun sinyallerle birlikte bu doku, kıkırdak benzeri bir matrikse dönüşmeye başlayabilir. Çocukluk döneminde bu dönüşüm çok daha verimli iken, yetişkinlikte sıklıkla skar benzeri sert dokular oluşabilmektedir.
Perikondriyum hasarı tıbbi sorunlara yol açabilir mi?
Perikondriyum hasarı, kıkırdağın “kalkanı” ortadan kalktığı için ciddi sorunlar doğurabilir. Basit bir kulak travmasından septum (burun bölmesi) ameliyatına kadar çeşitli durumlarda bu zarın korunması veya onarılması, hem fonksiyonel hem de estetik sonuçlar açısından belirleyici olabilir.
Perikondrit: Kulak kepçesi gibi dış kıkırdak bölgelerinde, darbe, yanık veya deldirme (piercing) sonrasında perikondriyum zarar gördüğünde, bakteri veya diğer mikroplar buraya yerleşerek iltihap oluşturabilir. Bu tabloya “perikondrit” denir. Şiddetli ağrı, kızarıklık ve şişlik görülür. Tedavi edilmezse kıkırdak bölgesinde nekroz (doku ölümü) gelişerek kalıcı şekil bozukluklarına sebep olabilir. Halk arasında “karnabahar kulak” olarak bilinen deformite bu mekanizmayla ortaya çıkar.
Kan dolaşımı bozukluğu: Perikondriyum hasarı, kıkırdağa giden kan desteğini ve difüzyonla gelen besin/oksijen akışını sekteye uğratabilir. Sonuçta kıkırdak hücrelerinin yaşaması için gereken şartlar zayıflar, bu da dokunun işlevini yitirip incelmesine veya erimesine yol açabilir.
Yetersiz onarım: Herhangi bir cerrahi işlemde, perikondriyumun uygun şekilde kapatılmaması ya da zedelenmesi, kıkırdağın onarım ve yenilenme kapasitesini büyük ölçüde düşürebilir. Özellikle rekonstrüktif cerrahilerde bu durum hem şekil hem de dayanıklılık açısından başarısız sonuçlara neden olabilir.
Şekil bozuklukları: Burnun dış kıkırdağı veya kulak kepçesi gibi estetik açıdan önemli alanlarda perikondriyum hasarı, iyileşme sonrasında kıkırdağın deformasyonuna, çökmesine ya da aşırı çıkıntılı bir hal almasına sebebiyet verebilir. Özellikle burun ameliyatlarında, cerrahların perikondriyumu mümkün olduğunca koruması bu yüzden kritiktir.
Enfeksiyonun yayılması: Perikondriyum sadece mekanik bir bariyer değil aynı zamanda enfeksiyonun kıkırdak içine ilerlemesini önleyen bir savunma katmanıdır. Bu bariyer kalktığında, mikroplar kolayca kıkırdak dokusuna ilerleyip hızla yayılabilir. İltihaplanma kontrol altında alınmazsa, kıkırdak dokusu parçalanmaya başlayabilir.
Op. Dr. Alev Camcıoğlu, 1975 Kırcaali doğumludur. Saint Michel Fransız Lisesi sonrası, 2001’de Kocaeli Üniversitesi Tıp Fakültesi’nden mezun oldu. Kulak Burun Boğaz ve Baş-Boyun Cerrahisi uzmanlığını 2008’de tamamladıktan sonra çeşitli illerde mecburi hizmetini yaptı ve askerlik görevini Genelkurmay Başkanlığı’nda gerçekleştirdi. İstanbul Hospital ve Nişantaşı Hastaneleri’nde çalıştı. Şu anda İstanbul Nişantaşı’ndaki özel kliniğinde burun estetiği alanında hizmet vermektedir.
